आचारसंहिता (Code of Conduct) म्हणजे काय ?

 आचारसंहिता म्हणजे एखाद्या क्षेत्रात कार्यरत असणाऱ्या व्यक्तींनी आचरण करताना अनुसरावी लागणारी नीती किंवा नियमावली. ही नियमावली किंवा नीती एकतर कायद्याच्या स्वरूपात असू शकते किंवा स्वायत्त संस्थांद्वारे आखून दिलेली असू शकते. राजकारणात, निवडणूक आयोगाने आचारसंहिता लागू केली जाते, जी निवडणूक प्रक्रियेत पारदर्शकता व नैतिकता राखण्याच्या दृष्टीने तयार करण्यात आलेली असते. भारतात निवडणुकीच्या आचारसंहितेचा अवलंब विशेषत: निवडणूक घोषणेनंतर निवडणुकीच्या शेवटच्या दिवशीपर्यंत करण्यात येतो.

"आचारसंहिता" (Code of Conduct) म्हणजे संस्था, संघटना, किंवा शासन यांच्याकडून ठरवलेले नियम व आचारधर्म, जे विशिष्ट प्रसंगी किंवा ठराविक समूहाच्या वर्तनाचे मार्गदर्शन करण्यासाठी तयार केलेले असतात. विविध क्षेत्रात, जसे की निवडणुका, राजकारण, शिक्षण, व्यवसाय आणि इतर ठिकाणी, आचारसंहिता एक महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. याचे उद्दीष्ट शिस्तबद्ध, पारदर्शक आणि नैतिक वर्तन सुनिश्चित करणे असते.

उदाहरणार्थ:

1. निवडणूक आचारसंहिता: निवडणुका पारदर्शक आणि शिस्तबद्ध पद्धतीने पार पडाव्यात यासाठी केंद्रीय निवडणूक आयोगाद्वारे लागू केलेली नियमावली. यात प्रचाराच्या मर्यादा, उमेदवारांचे वर्तन, खर्चाचे नियमन इत्यादी गोष्टींचा समावेश असतो.

2. कर्मचारी आचारसंहिता: कोणत्याही कार्यालय किंवा संस्थेतील कर्मचाऱ्यांनी कोणत्या प्रकारे वर्तन करावे, त्यांच्या जबाबदाऱ्या आणि त्यांच्या हक्कांची व्याख्या यात केलेली असते.

3. विविध संस्थांतील आचारसंहिता: जे ठराविक संस्थेसाठी विशिष्ट नियमांचा संच आहे, जसे की नोकरी किंवा शाळांमधील शिस्तीबाबत नियम.

आचारसंहिता व्यक्तीच्या किंवा समूहाच्या आचारविचार, मूल्ये, आणि सामाजिक जबाबदाऱ्या यांना अधोरेखित करते आणि एक शिस्तबद्ध समाजव्यवस्था निर्माण करण्यास मदत करते.

निवडणूक आचारसंहिता म्हणजे निवडणुकीच्या काळात राजकीय पक्ष, उमेदवार, आणि त्यांच्यासाठी काम करणाऱ्या व्यक्तींनी पाळायचे नियम आणि आचारधोरण. ही संहिता भारतात निवडणूक आयोगाद्वारे लागू केली जाते आणि निवडणूक प्रक्रियेत स्वच्छता, पारदर्शकता, व नैतिकता राखण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची असते.

निवडणूक आचारसंहितेची उद्दिष्टे

1. सार्वजनिक सुव्यवस्था राखणे: निवडणूक काळात कोणत्याही प्रकारचे हिंसाचार, दंगली, किंवा गोंधळ टाळण्यासाठी आचारसंहिता आवश्यक आहे.
2. निष्पक्षता राखणे: निवडणुकीच्या काळात कोणत्याही उमेदवारास किंवा पक्षास अवैधरीत्या मदत करण्याचे प्रकार टाळण्यासाठी, सरकारी यंत्रणा निष्पक्षतेने काम करते.
3. मतदारांवर कोणताही दबाव टाळणे: मतदारांवर दबाव आणणे, पैसे देणे, किंवा कोणत्याही प्रकारे प्रलोभने देण्यावर प्रतिबंध असतो.

निवडणूक आचारसंहितेचे मुख्य नियम

• शासकीय साधनसंपत्तीचा वापर न करणे: निवडणूक काळात सत्ताधारी पक्षाने सरकारी साधनांचा वापर प्रचारासाठी करू नये.
• प्रलोभने आणि दबाव देणे टाळणे: मतदारांना पैसे देणे, गिफ्ट्स, किंवा कोणतेही प्रलोभन देणे निषिद्ध आहे.
• विरोधकांवर अपप्रचार करणे निषिद्ध: प्रचाराच्या वेळी अपशब्द वापरणे, विरोधकांचा अपमान करणे, किंवा खोट्या गोष्टी पसरवणे टाळावे.
• धर्म, जात, किंवा भाषेचा वापर टाळणे: कोणताही पक्ष धर्म, जात, भाषा, किंवा समाजघटक यांच्यावर आधारित प्रचार करू शकत नाही.
• मतदानाच्या दिवशी प्रचार थांबवणे: मतदानाच्या ४८ तास आधी सर्व प्रकारचे प्रचार थांबवले जातात.

उल्लंघन झाल्यास

आचारसंहितेचे उल्लंघन केल्यास निवडणूक आयोगाकडे तक्रार दाखल केली जाऊ शकते. आयोगाकडे त्याबाबत चौकशी व कारवाई करण्याचे अधिकार आहेत, आणि प्रसंगी निवडणूक रद्द करण्यासही ते समर्थ असतात.